Ερυθραία βαμμένη με αίμα

ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΗ ΚΟΝΤΑΡΑ

Φιλόλογου 

Ερυθραία ονομάζεται η ιωνική χερσόνησος που βρίσκεται ανάμεσα στη Χίο και στη Σμύρνη. Τέσσερις από τις δώδεκα αρχαίες ιωνικές πόλεις βρίσκονται εδώ: η Λέβεδος και η Τέως (κοντά στο Σιβρισάρι), οι Κλαζομενές (κοντά στα Βουρλά) και οι Ερυθρές (σημερινό Λυθρί), πόλη που γνώρισε μεγάλη ακμή στην αρχαιότητα. 

Στη Νέα Ερυθραία το Νοέμβρη του '44, αμέσως μετά την απελευθέρωση. Από αριστερά ο Νικ. Πασαδάκης από τον Μπουτζά, ο Αλέξανδρος Χατζηφράγκος (Αλατσατιανός γεννημένος στην Οδησσό), ο Ζεϊμπέκος επίσης από τα Αλάτσατα κ.ά.

Η Ερυθραία ακολούθησε τη γενική ιστορική πορεία της Ιωνίας. Οι κάτοικοί της διέπρεψαν στο εμπόριο, στη ναυτιλία (οι Ερυθραίοι ήταν οι εφευρέτες της διήρους), στην τέχνη και στα γράμματα (π.χ. Ανακρέων, Αναξαγόρας), ίδρυσαν αποικίες στη Θράκη (Αβδηρα), στην Προποντίδα (Πάριον), στη Σκυθία (Φαναγόρεια, Τάναϊς) και στην Αίγυπτο (Ναύκρατις).

Κατά τη βυζαντινή εποχή, η περιοχή υφίσταται πολλές ιστορικές μεταπτώσεις. Αλλοτε ακμάζει κι άλλοτε πέφτει στην αφάνεια, ταλαιπωρημένη κυρίως από τις αραβικές επιδρομές και τους μεγάλους σεισμούς. Οι επιδρομές των Τουρκομάνων από τον 11ο αι. και των Οθωμανών αργότερα, ρήμαξαν και κατέστρεψαν σταδιακά τη χερσόνησο. Η τουρκική κατάκτηση έγινε οριστική γύρω στα 1425... Από το 1600 περίπου αρχίζει μια περίοδος ανάκαμψης.

Η ηπιότητα της οθωμανικής κατοχής και η αδιαφορία της διοίκησης για την περιοχή, το καλό κλίμα και το εύφορο έδαφος, η ανάγκη εργατικών χειρών για τα τσιφλίκια, τα προνόμια των Ελλήνων και οι διάφορες ξενικές προστασίες συντελούν στην ανάπτυξη του ελληνικού στοιχείου. Πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές επισκέπτονται την περιοχή και μιλούν για την ελληνικότητά της (Τουρνεφόρ, Πόκοκ, Τσάντλερ, Πουκεβίλ κ.ά.).

...Η Ερυθραία υπήρξε το εφαλτήριο των Τούρκων για την καταστροφή της Χίου το 1822 και υπέστη φοβερά αντίποινα, λόγω της γειτνιάσεως με το επαναστατημένο νησί. Οι εκκλησιές του Τσεσμέ και των Αλατσάτων καταστρέφονται, οι κορυφαίοι των Ελλήνων εκτελούνται και οι λιγοστές εστίες αντίστασης (κυρίως στα Βουρλά) δεν έφεραν αποτέλεσμα. Η τουρκική κυριαρχία έγινε εφιάλτης. 

Εκδρομή στην Ακρόπολη, των μαθητών της 5ης Δημοτικού της Νέας Ερυθραίας στις 13-6-1948 (από «Τα ερυθραιώτικα» του Αποστόλη Κ. Δόμβρου, 2009)

Μετά το 1830 αρχίζει η τελευταία και σπουδαιότερη περίοδος ακμής του Ελληνισμού της Ερυθραίας. Η περιοχή αποκτά ακραιφνή ελληνικό χαρακτήρα με τη συνεχή πύκνωση του πληθυσμού και την πρόοδό του σε όλους τους τομείς, οικονομικό, πνευματικό, κοινωνικό και πολιτισμικό.

Η περίοδος μετά το 1908 είναι η πιο δύσκολη στην ιστορία της Ερυθραίας, όπως και όλης της Μικρασίας. Μετά την ήττα της Τουρκίας στους βαλκανικούς πολέμους και την απώλεια των ευρωπαϊκών εδαφών της (εκτός της Ανατολικής Θράκης), τέθηκε σε εφαρμογή ένα άγριο σχέδιο εξόντωσης του Ελληνισμού, με τις υποδείξεις του Λίμαν φον Ζάντερς, Γερμανού στρατηγού στην Τουρκία. Οι Νεότουρκοι θεώρησαν επικίνδυνους τους Ελληνες των παραλίων, της Θράκης και του Πόντου και προσπάθησαν να τους εξοντώσουν με κάθε τρόπο.

Στο πλαίσιο αυτής της φανατικής πολιτικής, όλοι οι Ελληνες της Ερυθραίας εκτός των Βουρλών (περίπου 60.000 άτομα) εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας ή προσέφυγαν στην Ελλάδα τον Μάη του 1914 και στις αρχές του 1915. Είναι ο Πρώτος Διωγμός που κράτησε τέσσερα χρόνια. Οι Ερυθραιώτες, σκορπισμένοι στην Ελλάδα, δοκίμασαν το πικρό ποτήρι της προσφυγιάς και δεν έπαψαν να προσβλέπουν στον επαναπατρισμό τους. Οσοι έμειναν υπέστησαν τα μαρτύρια των «ταγμάτων εργασίας» (αμελέ ταμπουρού), της λιποταξίας, της πείνας και του οικονομικού αποκλεισμού.

Με τη συνθήκη του Μούδρου (30 Οκτ. 1918), οι διωγμένοι Μικρασιάτες παλιννοστούν, για να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους στην πατρίδα. Βρίσκουν τα σπίτια τους γκρεμισμένα, λεηλατημένα ή κατοικημένα από «ματζούρηδες» (Τούρκους πρόσφυγες των Βαλκανίων), τα χωράφια χέρσα, τους ναούς και τα σχολεία ερειπωμένα. Τον Μάη του 1919 φτάνει η πολυπόθητη ημέρα της απελευθέρωσης. Ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη μέσα σε ένα παραλήρημα χαράς του μικρασιατικού Ελληνισμού. Με τις διπλωματικές νίκες του Βενιζέλου, η ζωή στην Ερυθραία ξαναρχίζει από την αρχή. Με πολλές δυσκολίες, με δάνεια της Εθνικής Τράπεζας και με κοπιώδη δουλειά, οι Ερυθραιώτες οργανώνονται γρήγορα και η ζωή φτάνει στα ίδια επίπεδα, όπως πριν από το 1914.

Τα όνειρα όμως και οι ελπίδες τους διαψεύστηκαν πολύ γρήγορα. Η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου τον Αύγουστο του 1922, συμπαρέσυρε στον όλεθρο ολόκληρο τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Με την κατάληψη της Σμύρνης από τους Τούρκους (27 Αυγ. 1922), οι Ερυθραιώτες άρχισαν να εγκαταλείπουν τα πάντα και κακήν κακώς αναζητούν σωτηρία στην Ελλάδα. Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια του Νικολάου Πλαστήρα που αποχώρησε με το στρατό του τελευταίος από τον Τσεσμέ (3 Σεπτ. 1922) κι έδωσε την ευκαιρία στους κατοίκους της Δυτικής Ερυθραίας να φύγουν με τα υπάρχοντά τους. Οι περισσότεροι όμως έμειναν, έχοντας μάταιες ελπίδες. Η μοίρα τους ήταν τραγική. Οι Τούρκοι, αγριεμένοι, πρώτα λεηλάτησαν τα πάντα κι έπειτα άρχισαν τις σφαγές και τη συστηματική καταστροφή. Τα Βουρλά κάηκαν ολοσχερώς και οι κάτοικοι των Αλατσάτων, του Σιβρισαριού, του Γκιούλμπαξε, της Κάτω Παναγιάς και άλλων χωριών αποδεκατίστηκαν.

Ο ανδρικός πληθυσμός σύρθηκε αιχμάλωτος στα βάθη της Ανατολής, απ' όπου ελάχιστοι σώθηκαν και ήρθαν στην Ελλάδα το 1923-24. Οσοι γέροι και γυναικόπαιδα γλίτωσαν, στοιβάχτηκαν στα καράβια και ξεφορτώθηκαν στα ελληνικά λιμάνια. Γυμνοί και τρομαγμένοι, φρικτά πονεμένοι και προδομένοι εθνικά, βρήκαν καταφύγιο «όπου γης» στην Ελλάδα. Κυρίως τα μικρασιατικά νησιά Χίος, Σάμος και Λέσβος, η Κρήτη, η Κόρινθος, η Πάτρα, η Αττική, ο Βόλος και η Θεσσαλονίκη γέμισαν κατατρεγμένους Ερυθραιώτες πρόσφυγες που αναζητούσαν μια στάλα γαλήνης και ηρεμίας.

Από τότε η Ερυθραία, όπως ολάκερη η Μικρασία, αυτή η πανάρχαια κοιτίδα των Ελλήνων, αφού έθρεψε για αιώνες τα όνειρα του έθνους, τα έθαψε τώρα στις στάχτες της Σμύρνης. Με τη συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλ. 1923), η περιοχή για τους Ελληνες έχει χαθεί οριστικά πια.