Αυτοί οι άρρωστοι που μας κυβερνούν

Του Σάββα Ιακωβίδη

Τα προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας πόσο επηρεάζουν τις αποφάσεις τους;

Ο λαός δικαιούται να γνωρίζει αν ο ηγέτης του είναι σοβαρά άρρωστος; Οι υποψήφιοι πρέπει να υποβάλλονται σε ιατρικές εξετάσεις πριν από τις εκλογές; Ποιοι υποφέρουν από το Σύνδρομο της Ύβρεως;

Η ΕΞΟΥΣΙΑ γεννά παραφροσύνη. Προκαλεί πολλάκις αδυναμία σκέψης και η ευθύνη της εξουσίας συχνά φθίνει όσο η άσκησή της αυξάνει

Η υγεία και η πολιτική είναι στενά αλληλένδετες υπό την εξής έννοια: Η υγεία των ηγετών και δη των Προέδρων και των Πρωθυπουργών, όπως και κάθε Υπουργού, φυσικά, ενδιαφέρει αμεσότατα τους πολίτες. Η σωματική όπως και η ψυχική υγεία τους επηρεάζει ή μπορεί να επηρεάσει αποφάσεις τους ή να εμποδίσει την λήψη αποφάσεων. Και αυτά να έχουν θετικές ή τρομακτικές ή και καταστροφικές επιπτώσεις σε μια χώρα, σε έναν λαό ή σε όλον τον κόσμο.

Η βιβλιογραφία που υπάρχει στον τομέα της ιατρικής και της πολιτικής και που πραγματεύεται ασθένειες αρχηγών κρατών, είναι σχετικά ελλιπής και φτωχή. Πριν από λίγα χρόνια, κυκλοφόρησε το βιβλίο του λόρδου Ντέιβιντ Όουεν, «Ασθενείς ηγέτες στην εξουσία. Πόσο οι αρρώστιες επηρέασαν τους πολιτικούς τα τελευταία 100 χρόνια». (Στην Ελληνική, από τις εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2008). 

Ο καθηγητής Νίκανδρος Μπούρας, ομότιμος καθηγητής ψυχιατρικής, σε πρόλογό του στην ελληνική έκδοση του βιβλίου, επισημαίνει πως, από τους 47 συνολικά διατελέσαντες Προέδρους των ΗΠΑ μέχρι το 1974, οι μισοί (49%) από αυτούς έπασχαν από κάποια σημαντική ψυχική νόσο και μάλιστα το 27% από αυτούς κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Ευθύς αμέσως τίθεται το κεφαλαιώδες ερώτημα: Η σωματική και ψυχική υγεία των ηγετών πόσο επηρέαζε τις αποφάσεις τους, ιδιαίτερα σε θέματα που ενδέχεται να είχαν καταλυτικές επιπτώσεις στην ανθρωπότητα; Κλασικό παράδειγμα, η Διάσκεψη της Γιάλτας: Ο Πρόεδρος Ρούσβελτ ήταν βαριά άρρωστος και ο Τσόρτσιλ κατανάλωνε μεγάλες ποσότητες οινοπνευματωδών.
Έλληνες άρρωστοι

Και στην Ελλάδα και στην Κύπρο είχαμε άρρωστους ηγέτες. Ο Μακάριος πέθανε από καρδιακή προσβολή, τον Αύγουστο του 1977, ο Σπ. Κυπριανού από καρκίνο, όπως και ο Τ. Παπαδόπουλος. Στην Ελλάδα, όπως παρατηρεί ο καθηγητής Μπούρας, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής υπέφερε από σοβαρή βαρηκοΐα για πολλά χρόνια. Ο Ανδρέας Παπανδρέου υπέφερε από σοβαρό καρδιακό νόσημα και παρέμεινε στο νοσοκομείο για μακρύ χρονικό διάστημα ενώ ήταν Πρωθυπουργός της Ελλάδας. Δεν γνωρίζουμε αν η ψυχολογική κατάστασή τους επηρεαζόταν από τη σωματική, αλλ’ αν κρίνουμε από τις πολιτικές που άσκησαν, ενόσω ήταν Πρωθυπουργοί της Ελλάδας, δεν αποκλείεται οι αποφάσεις τους να επηρεάστηκαν από τις ασθένειές τους. 

Ο Κ. Καραμανλής ήταν αυταρχικός, απόμακρος και άφιλος. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν μια αμφιλεγόμενη και εκρηκτική, πολύπλοκη προσωπικότητα. Σε σύγκριση με ξένους ηγέτες, οι Έλληνες ηγέτες ενημέρωναν τον λαό για τις ασθένειές τους, όπως συνέβη μερικές φορές και με Κύπριους πολιτικούς. Εξάλλου, ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Ελλάδος, Χριστόδουλος, έπασχε από καρκίνο και τελικά πέθανε από αυτόν.
Το Σύνδρομο της Ύβρεως και η μέθη της εξουσίας

Ο λόρδος Όουεν στο βιβλίο του αναλύει αυτό που αποκαλεί Σύνδρομο της Ύβρεως και από το οποίο προσβάλλονται και πάσχουν οι περισσότεροι πολιτικοί λίγο καιρό μετά την ανάληψη της εξουσίας. Παρομοιάζει τους ασθενείς ενός γιατρού με τους ψηφοφόρους. Και, όπως κύριο μέλημα του γιατρού είναι να κρατήσει εν ζωή έναν άρρωστο, το ίδιο και ένας πολιτικός, με τις αποφάσεις του, συχνά επηρεάζει τις ζωές των ψηφοφόρων. Γι’ αυτό, γράφει ο λόρδος Όουεν, ασχολήθηκε με τις ασθένειες πολιτικών επειδή εγείρονται κρίσιμα ερωτήματα: 

· Πόσο η ασθένεια επηρέασε αποφάσεις τους; Ποιους κινδύνους ενέχει η συγκάλυψη της ασθένειάς τους; Ποιες δυσκολίες υπάρχουν στην απομάκρυνσή τους από την εξουσία σε δημοκρατικά ή αυταρχικά καθεστώτα; Ποιες είναι οι ευθύνες των γιατρών τους; Έχουν ευθύνη μόνο έναντι των ασθενών τους ή οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη και τις επιπτώσεις της ασθένειάς τους σε έναν λαό; 

Ο λόρδος Όουεν επικαλείται τη γνωστή ρήση του λόρδου Άκτον, ότι «η εξουσία συνήθως διαφθείρει, όμως, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα» και παραθέτει την άποψη της βραβευμένης με Πούλιτζερ, ιστορικού Μπάρμπαρας Τάκμαν, που υποστηρίζει πως: «Η εξουσία γεννά παραφροσύνη. Προκαλεί πολλάκις αδυναμία σκέψης και η ευθύνη της εξουσίας συχνά φθίνει όσο η άσκησή της αυξάνει». Ο λόρδος Όουεν, που χρημάτισε και Υπουργός Εξωτερικών, χώρια από πρόεδρος του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, επισημαίνει πως ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν εκείνοι οι πολιτικοί ηγέτες που ήταν υγιείς, σωματικά και διανοητικά και, όμως, ανέπτυξαν αυτό που αποκαλεί, Σύνδρομο της Ύβρεως. 

Συχνά αναφερόμαστε σε ηγέτες με χαρακτηρισμούς όπως, «τρελός, μεγαλομανής, παράφρων, ψυχοπαθής», όπως ο Χίτλερ, ο Ίντι Αμίν, ο Μάο τσε Τουγκ, ο Μιλόσεβιτς, ο Μουγκάπε. Ή ακόμα στους Νίξον, Ρούσβελτ, Θάτσερ, Μπλερ, Μπους. Στον «Φαίδρο», ο Πλάτωνας αναλύει τη ροπή προς την ύβριν: «Όμως, όταν η επιθυμία μάς ελκύει άλογα σε ηδονές και μας κατακυριεύει, η κυριαρχία της ονομάζεται ύβρις (με την έννοια της υπερβολής)». 

Ο φιλόσοφος Ντέιβιντ Κούπερ υποστηρίζει πως ο υβριστής πάσχει από «υπέρμετρη αυτοπεποίθηση, είναι αυθάδης απέναντι στην εξουσία, απορρίπτει προληπτικά προειδοποιήσεις και συμβουλές, θεωρεί τον εαυτό του πρότυπο». Ο λόρδος Όουεν λέγει ότι η εξουσία μπορεί να επιφέρει αλλαγές στη διανοητική κατάσταση του ατόμου, που εκδηλώνονται με τη μορφή υβριστικής συμπεριφοράς. Αυτό είναι το Σύνδρομο της Ύβρεως που επηρεάζει όσους αποκτούν εξουσία και μεθούν από αυτήν. Στις ελληνικές τραγωδίες, ο υβριστής επιδιώξει να υπερβεί τα ανθρώπινα όρια, πιστεύοντας πως είναι ανώτερος των άλλων και πως η δύναμή του είναι όμοια με αυτήν των θεών.
Ναρκισσισμός και μεσσιανισμός

ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ της Ύβρεως είναι μια διαταραχή χωρίς προφανή αιτία, που εκδηλώνεται στον πολιτικό όταν αναλάβει την εξουσία και εξαφανίζεται όταν αυτός αποχωρήσει. Μερικά συμπεριφορικά χαρακτηριστικά, όπως τα καταγράφει ο λόρδος Όουεν. Το άτομο που πάσχει από το Σύνδρομο της Ύβρεως:

- Παρουσιάζει την ναρκισσιστική τάση να θεωρεί τον κόσμο ως πεδίο όπου ασκεί εξουσία και επιζητά τη δόξα.
- Μιλάει με μεσσιανικό ύφος για τις ενέργειές του και υπερτονίζει τα επιτεύγματά του.
- Ταυτίζει τον εαυτό του με το κράτος που θεωρεί τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις και των δύο, ταυτόσημα.
- Εμπιστεύεται απόλυτα την κρίση του και αγνοεί τις υποδείξεις ή την κριτική άλλων.
- Πιστεύει ότι δεν είναι υπόλογο στο ταπεινό δικαστήριο της κοινής γνώμης αλλά σε εκείνο της ιστορίας.
- Αρνείται πεισματικά να αλλάξει γραμμή πλεύσης.
- Δεν έχει επαφή με την πραγματικότητα.
- Παρουσιάζει ανικανότητα να φέρει σε πέρας τις αποφάσεις του.
- Προτιμά τις ενέργειες που ευνοούν την εικόνα του. 

Ο λαός και οι ηγέτες

ΤΙΘΕΝΤΑΙ μερικά κρίσιμα ερωτήματα: Ο λαός δικαιούται να γνωρίζει αν ο ηγέτης του πάσχει από οποιαδήποτε σωματική ή και ψυχική ασθένεια; Η άποψή μας είναι, ναι. Ο ηγέτης οφείλει να ενημερώνει τον λαό έγκαιρα για την ασθένειά του; Η απάντηση είναι και πάλι, ναι. Οι υποψήφιοι οφείλουν να υπόκεινται σε λεπτομερείς ιατρικές εξετάσεις πριν διεκδικήσουν το ύπατο αξίωμα του κράτους; Η θέση μας είναι, ναι.

Ο πρώτος που έθεσε θέμα ιατρικών εξετάσεων για τους υποψηφίους, είναι ο γνωστός ψυχίατρος και συγγραφέας, δρ Τάκης Ευδόκας. Σε ανύποπτο χρόνο, με αρθρογραφία του στη «Σ», είχε θέσει ζήτημα ιατρικών εξετάσεων για όσους αποτολμούσαν να διεκδικήσουν δημόσιο αξίωμα. Ο δρ Ευδόκας επέμενε όχι μόνο σε εξετάσεις για την πιθανότητα σωματικής ασθένειας αλλ’ ως ψυχίατρος, επέμενε περισσότερο στην ψυχοδιανοητική υγεία των υποψηφίων, ειδικά όσων διεκδικούσαν την Προεδρία της Δημοκρατίας.

Φυσικά, ουδείς από τους υποψηφίους, είτε για την προεδρία κομμάτων είτε για την προεδρία της Δημοκρατίας τόλμησαν να ενημερώσουν τους ψηφοφόρους αν έπασχαν από κάποια ασθένεια ή έξη ή αν είχαν ψυχοδιανοητικά προβλήματα. Ο λόρδος Όουεν έχει δίκαιο όταν υποστηρίζει πως, σε μια δημοκρατία, ο πολιτικός είναι υπηρέτης του λαού και η εξουσία, την οποία περιβέβληται, την δανείζεται από τον λαό, δεν του ανήκει. 

Καταθλιπτικοί, μελαγχολικοί, μεγαλομανείς, αναντικατάστατοι…

ΜΕΡΙΚΑ παραδείγματα άρρωστων ηγετών, που κράτησαν τις τύχες της χώρας τους ή και της ανθρωπότητας στα χέρια τους, συχνά με καταστροφικές επιπτώσεις: 

Γούντροου Γουίλσον: Είχε παρουσιάσει υπέρταση πολλά χρόνια πριν γίνει πρόεδρος των ΗΠΑ. Επίσης είχε διάφορα νευρολογικά προβλήματα εξαιτίας υψηλής αρτηριακής πίεσης. Στη Διάσκεψη του Παρισιού, το 1919, σύνεδροι παρατήρησαν ότι ο Γουίλσο έκανε πράγματα αφύσικα, για τα δεδομένα του. Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1919 έπαθε εγκεφαλικό. Για μήνες δεν μπορούσε να προεδρεύσει του υπουργικού. Ο Ντέιβιντ Όουεν υποστηρίζει πως ο Γουίλσον έπρεπε να παραιτηθεί επειδή η παραμονή του στην εξουσία είχε σοβαρές επιπτώσεις. Αν ο τότε αντιπρόεδρος, Τόμας Μάρσαλ, είχε γίνει Πρόεδρος, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να επικυρώσουν τη σύσταση της Κοινωνίας των Εθνών και με τις ΗΠΑ επικεφαλής, ίσως να απέτρεπαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ντέιβιντ Λόιντ Τζόρτζ: Η υγεία του γενικά ήταν καλή, αλλ’ υπέφερε από περιοδικές λοιμώξεις του λαιμού που, πιθανόν, να σχετίζονταν με το άγχος. Όσοι επιχείρησαν να τον περιγράψουν, τον θεωρούσαν τολμηρό, αισιόδοξο και αποφασιστικό. Όμως, τα χρόνια 1921 και 1922 ήταν τραγικά για τον Τζόρτζ. Μελετώντας το χρονικό της πτώσης του Τζόρτζ, ο λόρδος Όουεν υποστηρίζει πως τα λάθη του ήταν απόρροια της ύβρεως. Έφτασε στο σημείο να θεωρεί τον εαυτό του αναντικατάστατο. Ήταν ευφυής αλλά δικτάτορας και, στο τέλος, κατάντησε δεσποτικός. Δεν απέκρυπτε τον θαυμασμό του για τον Χίτλερ.
Νέβιλ Τσιάμπερλεν: Στις 28 Μαϊου 1937 ο Τσιάμπερλεν αναλαμβάνει ως Πρωθυπουργός της Βρετανίας. Έμεινε στην ιστορία ως ο Πρωθυπουργός της πολιτικής του κατευνασμού. Η Συμφωνία του Μονάχου, που υπέγραψε τον Σεπτέμβριο του 1938 με τον Χίτλερ, αποτελεί σαφέστατη προειδοποίηση προς όλους όσοι πιστεύουν πως οι προσωπικές σχέσεις αρκούν για να επιλυθούν όλα τα προβλήματα. Ακόμα πιο επικίνδυνος ήταν ο ιδεαλισμός (και η ύβρις) ενός πολιτικού που πίστεψε πως θα έφερνε ειρήνη στην Ευρώπη. 

Αδόλφος Χίτλερ: Στις τεράστιες συγκεντρώσεις του στη Νυρεμβέργη έδινε την εντύπωση ενός παράφρονα. Ο λόρδος Όουεν υποστηρίζει ότι η εικόνα είναι παραπλανητική. Ο Χίτλερ διέθετε, γράφει, μεγάλο ρητορικό εύρος. Μπορούσε να μιλήσει ήρεμα, έκρυβε τον θυμό του. Ανήλθε στη εξουσία με πανούργους υπολογισμούς και τρομερή αυτοπειθαρχία. Μετά την είσοδό του στο Παρίσι, πίστεψε ότι ήταν ανίκητος. Η φυσική μεγαλομανία του δεν γνώριζε όρια. Στα τέλη του 1941 επεδείκνυε όλα τα κλασικά συμπτώματα του Συνδρόμου της Ύβρεως. Δεν έπασχε από καμιά ασθένεια ούτε παρουσίασε μανιοκατάθλιψη. Έφτασε στο σημείο να θεωρεί ότι μόνον η δική του κρίση είχε σημασία και έκλεινε τα μάτια στη στρατιωτική και πολιτική πραγματικότητα.

Μελέτη από Αμερικανό ψυχολόγο καταλογίζει στον Χίτλερ υστερία, παράνοια, σχιζοφρένεια, τάση οιδιπόδειας καθήλωσης. Έπαιρνε μεγάλες δόσεις ενός είδους αμφεταμίνης και τεράστιες ποσότητες ενός περίεργου σκευάσματος με στρυχνίνη και ατροπίνη. Ο Χίτλερ σταδιακά ανέπτυξε τη νόσο του Πάρκισον. Μετά την απόπειρα δολοφονίας του, το Ιούλιο του 1944 άρχισε να κάνει χρήση κοκαΐνης. Το 1945 δεν ήταν πια σε θέση να παίρνει αποφάσεις, όμως ήταν υπεύθυνος για όσες αποφάσεις παίρνονταν. 

Γουίνστον Τσέρτσιλ: Μετά την ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, (7/12/1941), ο Τσόρτσιλ μεταβαίνει στις ΗΠΑ. Στις 27/12/1941 έπαθε ελαφρύ εγκεφαλικό αλλ’ ο γιατρός τού το απέκρυψε. Ο Τσόρτσιλ υπέφερε από στηθάγχη αλλά επέμενε σε βαριά γεύματα, κάπνιζε πούρα και έπινε τεράστιες ποσότητες αλκοόλ. Καθ’ όλη τη ζωή του υπέφερε από βαριάς μορφής κατάθλιψη, που ο ίδιος αποκαλούσε «μαύρο σκύλο». Όμως, όπως ο Ρούζβελτ, κατάφερνε να τιθασεύει τα συναισθήματά του. Πολλοί υποστηρίζουν πως ο Τσόρτσιλ υπέφερε από μανιοκατάθλιψη και όχι απλή κατάθλιψη. Για παράδειγμα, είχε την παράξενη συνήθεια να υπαγορεύει επιστολές στον γραμματέα του από την μπανιέρα!

Ο στρατηγός Ισμέι γράφει για τον Τσόρτσιλ: «Είναι γεμάτος αντιφάσεις. Μπορεί να επαινεί με τον μεγαλύτερο ενθουσιασμό ή να καταδικάζει με τον μεγαλύτερο σαρκασμό. Θα είναι είτε αγγελικά ήρεμος είτε μαινόμενος σαν διάβολος. Όταν δεν κοιμάται, είναι ηφαίστειο. Η προσωπικότητά του δεν γνωρίζει τι θα πει χρυσή τομή».
Φράνκλιν Ντελάνο Ρούζβελτ: Ο σημαντικότερος πολιτικός του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πέρασε αρκετά χρόνια της ζωής του (4 ως κυβερνήτης της Ν. Υόρκης και 12 ως Πρόεδρος) σε αναπηρικό καροτσάκι εξαιτίας πολιομυελίτιδας που τον είχε χτυπήσει σε νεανική ηλικία. Στη Διάσκεψη της Γιάλτας, που μοίρασε τον κόσμο, ο Ρούζβελτ ήταν ήδη σοβαρά άρρωστος. Δεν είναι σίγουρο αν η υγεία του επηρέασε τις αποφάσεις που πήρε με τους Τσόρτσιλ και Στάλιν. Όμως, σύμφωνα με τον γιατρό του Τσόρτσιλ, ο Ρούζβελτ στη Γιάλτα παρουσίασε «όλα τα συμπτώματα προχωρημένης σκλήρυνσης των εγκεφαλικών αρτηριών, οπότε του δίνω λίγους μήνες ζωής».

Ιωσήφ Στάλιν: Το ερώτημα ποιος ήταν ο μεγαλύτερος κακούργος, ο Χίτλερ ή ο Στάλιν έχει τεθεί πολλές φορές, γράφει ο λόρδος Όουεν. Ο Στάλιν ευθύνεται για τη γνωστή σφαγή χιλιάδων Πολωνών στρατιωτικών και πολιτών στο δάσος Κατίν. Η υγεία του καθόλη τη διάρκεια του πολέμου ήταν καλή. Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της ψυχοσύνθεσής του ήταν η ακραία παράνοιά του. Η καχυποψία του προς όλους έδειχνε άτομο ασταθές. Στις αρχές του ’50 η υπέρταση και η αρτηριοσκλήρυνση που τον ταλαιπωρούσαν άρχισαν να του προκαλούν ελαφρά εγκεφαλικά. Τα έβαλε με τους γιατρούς και εξόντωσε πολλούς.

Όταν υπέστη το μοιραίο εγκεφαλικό, τα ανώτατα στελέχη του κόμματος, φοβούμενα την αντίδρασή του, απαγόρευσαν να τον δει γιατρός για δώδεκα ώρες. Και πέθανε. Ο Στάλιν ήταν παρανοϊκός με διαταραχή προσωπικότητας. Η παράνοιά του συχνά ετροφοδοτείτο από την καχυποψία του για τον περίγυρό του, που έφτασε σε μαζικές εκτελέσεις «προδοτών» και σε τουφεκισμό 200 χιλιάδων στρατιωτών κατά τον πατριωτικό πόλεμο. Εκατομμύρια Σοβιετικοί πέθαναν ή εκτελέστηκαν από το καθεστώς Στάλιν. Μια εγκληματική φυσιογνωμία, που σε ένα δημοκρατικό καθεστώς θα φυλακιζόταν και θα εκτελείτο.