Η ΑΠΕΙΘΑΡΧΙΑ ΠΟΥ ΕΦΕΡΕ ΤΗ ΝΙΚΗ

Γράφει ο Γρηγόρης Γιοβανόπουλος
Δάσκαλος με ειδίκευση στην Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας και του Νεοελληνικού Πολιτισμού

Στις 7 Απριλίου 1939 τα ιταλικά στρατεύματα, με επικεφαλής τον στρατηγό Αλφρέδο Γκουζζόνι, εισέβαλαν στην Αλβανία και επιτέθηκαν σε όλα της τα λιμάνια ταυτόχρονα. Οι  100.000 άνδρες που υποστηρίζονταν από 400 αεροπλάνα  και 137  πλοία μετά από την υποτυπώδη αντίσταση των Αλβανών κατέλαβαν τη χώρα και βρέθηκαν σύντομα απρόσκλητοι γείτονες του Ελληνικού στρατού στα σύνορα. Επί ενάμιση χρόνο περίπου η ιταλική Κυβέρνηση προσπαθεί να κοιμίσει την ελληνική διακηρύσσοντας σε  όλους τους τόνους πως η Ελλάδα δεν έχει να φοβηθεί τίποτα , πως η Ιταλία επιθυμεί σχέσεις καλής γειτονίας κ.α.

    Όταν τα ξημερώματα της 1ης Σεπτεμβρίο  1939, η Γερμανία εξαπολύει την  επίθεση στην Πολωνία ουσιαστικά ανοίγει την αυλαία του  Β’ Παγκοσμίου Πολέμου .

   Η Αγγλία και η Γαλλία κηρύττουν τον πόλεμο στη Γερμανία αλλά χωρίς ακόμα να κινητοποιήσουν όλες τους τις δυνάμεις για πλήρη εμπλοκή. Ακολουθεί  μια περίοδος που έμεινε γνωστή ως ο "Γελοίος Πόλεμος" (Drôle de Guerre) γιατί, παρά την κήρυξη πολέμου ουσιαστικά πόλεμος δεν γινόταν εναντίον της Γερμανίας. Από τις 3 Σεπτεμβρίου 1939 (Κήρυξη του πολέμου από την Μεγάλη Βρετανία στη Γερμανία) έως και τις 10 Μαΐου 1940 (Έναρξη της Γερμανικής επίθεσης στο Δυτικό Μέτωπο), διεξάγονταν πολύ περιορισμένες χερσαίες ή εναέριες εχθροπραξίες.

  Παρόλα αυτά η Ιταλία συνέχιζε να προσποιείται πως έχει αγαθές προθέσεις απέναντι στην Ελλάδα , ώσπου στις 15 Αυγούστου ο «παρανοϊκός» διοικητής Δωδεκανήσου  De Vecchi σύμφωνα με τον Τσιάνο δίνει τη μοιραία εντολή για τον «τορπιλισμό ελληνικών πολεμικών σκαφών» και η Έλλη δέχεται το άνανδρο χτύπημα.

     Ήταν παραπάνω από βέβαιο πλέον πως η εισβολή ήταν θέμα χρόνου.

   Η Ελληνική Κυβέρνηση βέβαια γνώριζε από καιρό τις προθέσεις του Μουσολίνι και γι αυτό είχε τοποθετήσει στα σύνορα με την Αλβανία ικανούς στρατιωτικούς οι οποίοι προετοίμαζαν αθόρυβα την μελλοντική ελληνική νίκη.

   Όμως αυτή η νίκη αυτή ήρθε μετά από μια σειρά παρατυπιών και αρνήσεων των «ατίθασων» στρατηγών να εφαρμόσουν τα ηττοπαθή σχέδια του Γενικού Επιτελείου.

    Αλλά ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι . Αρχικά υπήρξε αντίδραση από τους διοικητές του Β’ ΣΣ και της VIIIης Μεραρχίας Δ. Παπαδόπουλο και Χαράλαμπο Κατσιμήτρο αντίστοιχα για την εφαρμογή του «ηττοπαθούς» σχεδίου ΙΒ που συνέταξε το ΓΕΣ.

   Αλλά και αργότερα ο Στρατηγός Κατσιμήτρος μέσα στη φωτιά της μάχης ενώ έλαβε διαταγή υποχώρησης αρνήθηκε να υποχωρήσει λέγοντας : «Τον εχθρό θα τον νικήσουμε εδώ, ξέρω πως πολεμάει, τον γνώρισα στο Μαίανδρο ποταμό».

   Ας δούμε όμως πως ήταν η κατάσταση στα Ελληνοαλβανικά σύνορα λίγο πριν την 28η Οκτωβρίου 1940.

    Στην Ήπειρο από το Σμόλικα μέχρι τα παράλια στο Ιόνιο πέλαγος τοποθετήθηκε το 26ο σώμα Ιταλικού στρατού  του Στρατηγού  Γκαμπριέλε Νάσσι, που αριθμούσε 44.000 άνδρες . Στην πρώτη γραμμή βρίσκονται 22 Τάγματα Πεζικού 3 Συντάγματα Ιππικού και 1 Επιλαρχία , 61 Πυροβολαρχίες , 2 Τάγματα όλμων και 90 άρματα. Οι Έλληνες στο ίδιο τομέα είχαν αντίστοιχα: 15 Τάγματα πεζικού , 16 Πυροβολαρχίες  5 ουλαμούς όλμων και τη ΙΙΙ Ταξιαρχία Ιππικού. Η υπεροχή των Ιταλών ήταν διπλάσια σε Πεζικό και τριπλάσια σε πυροβολικό. .

   Στην Πίνδο από το Σμόλικα ως το Γράμμο ενεργεί η περίφημη Μεραρχία  Αλπινιστών Τζούλια υπό τον Στρατηγό Μάριο Τζιρότι, με 8 τάγματα . (5 Πεζικού ,2  Βερσαλιέρων και 1μελανοχιτώνων), 1 ίλη Ιππικού και 6 πυροβολαρχίες περίπου 10.800 άνδρες.       Απέναντί της τάχθηκε το απόσπασμα Πίνδου με Διοικητή το Συνταγματάρχη Δαβάκη που είχε 2 τάγματα Πεζικού 1 Λόχο προκαλύψεως, 1 διμοιρία πολυβόλων 1ουλαμό Ιππικού, 1 ορειβατική πυροβολαρχία , 2 όλμους και 1 λόχο ημιονηγών κάπου 2000 άνδρες. Ο συσχετισμός;  συντριπτικα 1 προς 4 υπέρ των Ιταλών.

    Από  την Καστοριά μέχρι τη Φλώρινα ενεργεί το 25ο σώμα ιταλικού στρατού του Στρατηγού Κάρλο Ρόσσι ,δυνάμεως 42.000 ανδρών. Διαθέτει την 19η μεραρχία Βενέτσια , τη 49η Μεραρχία Πάρμα, την 29η Πιεμόντε και την Μεραρχία αρμάτων Κένταυρος.

   Οι Έλληνες έχουν 22 Τάγματα Πεζικού  2  έφιππες ομάδες αναγνωρίσεως και 22 Πυροβολαρχίες που ανήκουν στο Γ’ΣΣ Θεσσαλονίκης με διοικητή τον Αντιστράτηγο Γεώργιο Τσολάκογλου. Εδώ έχουμε ελαφρά υπεροχή των ελληνικών δυνάμεων.

    Οι Ιταλικές δυνάμεις διαθέτουν μεγάλη ισχύ πυρός καθώς κάθε Σύνταγμα διαθέτει 6 όλμους 81 και 54 των 45 χιλιοστών έναντι4 που έχουν οι Ελληνικές δυνάμεις.

    Οι Ιταλοί έχουν ως εφεδρεία 153 πυροβολαρχίες , 150 άρματα 18 ίλες Ιππικού , 6 τάγματα όλμων και 1τάγμα πολυβόλων . επίσης 400 σύγχρονα αεροπλάνα έναντι 140 παλαιών Ελληνικών.

     Οι Ελληνικές δυνάμεις Κεντρικού και Βορείου μετώπου υπάγονται στο τμήμα στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας (ΤΣΔΜ) με διοικητή τον Αντιστράτηγο Ιωάννη Πιτσίκα . Οι Ιταλικές δυνάμεις έχουν αρχιστράτηγο το στρατηγό Βισκόντι Πράσκα και αργότερα τον Ουμπάλντο Σοντού και μετά την αποτυχία και αυτού τον Ούγκο Καβαλλέρο.

    Στο Νότιο μέτωπο η επίθεση ξεκίνησε πριν τις 5 το πρωί  με την καταιγιστική υποστήριξη πυροβολικού και αεροπορίας , Πεζικό και άρματα ξεκινάνε για να καταλάβουν ταχύτατα την Ηγουμενίτσα και να συνεχίσουν ως την Άρτα σε πρώτη φάση. Στο κεντρικό μέτωπο η Μεραρχία Σιένα θα στρεφόταν προς τα Γιάννενα , ενώ η μεραρχία Ιππικού και η Μεραρχία Αλπινιστών Τζούλια από την Πίνδο θα καταλάμβαναν το Μέτσοβο κόβοντας στα δυο τις αμυνόμενες Ελληνικές δυνάμεις.

Στο Βόρειο μέτωπο περιορίζονται σε «ενεργητική άμυνα» για να κρατήσουν εκεί τις ελληνικές δυνάμεις έτσι ώστε να μην κινηθούν για βοήθεια των άλλων μετώπων.

Υπολογιζόταν πως σε 4 ημέρες θα καταληφθεί το Καλπάκι , σε άλλες 3 τα Γιάννενα  και μετά και την υποτιθέμενη κατάληψη του Μετσόβου θα μπορούσαν να κινηθούν αφενός προς Θεσσαλία και αφετέρου προς την πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους.

     Το μεγάλο λάθος του στρατηγού Βισκόντι Πράσκα ήταν πως αρχικά υποτίμησε πλήρως την τραχύτητα του εδάφους στην Ήπειρο και την Πίνδο, υποτίμησε την ικανότητα του ελληνικού στρατού ,υπερεκτίμησε τις δυνατότητες του δικού του στρατεύματος , κατένειμε κακώς τις δυνάμεις του κυρίως το πυροβολικό και φυσικά δεν μπόρεσε να προβλέψει την δυνατότητα για άμυνα της VIIIης μεραρχίας , το πείσμα των Ηπειρωτών στρατιωτών της  και την ικανότητα του Β’ ΣΣ να στείλει γρήγορα Θεσσαλικές δυνάμεις στην Πίνδο. 

       Οι ελληνικές δυνάμεις στο νότιο μέτωπο δεν αιφνιδιάστηκαν από την ιταλική επίθεση. Οι κινήσεις τους είχαν επισημανθεί αρκετές ημέρες πριν καθώς στρατιωτικά τμήματα, άρματα και μονάδες πυροβολικού έπαιρναν τις καθορισμένες θέσεις για την επίθεση. Στις 5 περίπου το πρωί η 23η Μεραρχία Φερράρα , η 51η Σιέννα και η 131η μεραρχία αρμάτων εξορμά κατά των Ελληνικών δυνάμεων προκαλύψεως.

    Τα 3 τάγματα που βρισκόταν στη μεθόριο επιβραδύνουν τον εχθρό υποχωρώντας συντεταγμένα και καταστρέφοντας δρόμους και γεφύρια τα οποία είχαν υπονομευτεί έγκαιρα. Η VIII Μεραρχία συμπτύσσεται στη γραμμή Ηγουμενίτσα –Καλαμάς- Ελαία –Γκραμπάλα 25 με 30 χιλιόμετρα από τα σύνορα. Το απόγευμα της 31ης Οκτωβρίου τα πρώτα τμήματα των Ιταλών έρχονται σε επαφή με τα Ελληνικά τμήματα και καθηλώνονται.

   Το βράδυ της 1ης Νοεμβρίου 1940 το ΓΕΣ αποστέλλει στην VIII Mεραρχία την εξής διαταγή : «Παρακαλώ έχετε πάντοτε υπ’ όψιν σας ότι η αποστολή σας είναι : Κάλυψις του θεάτρου Δυτικής Μακεδονίας από γενικής κατευθύνσεως Ιωάννινα –Ζυγός και απόφραξις της εξ Ηπείρου προς Αιτωλοακαρνανίαν οδεύσεως…Προσπάθειά σας διά διεκδίκησιν εθνικού εδάφους Ηπείρου , δεν πρέπει να σας αγάγη εις φθοράν μέσων, καθιστώσαν προβληματικήν την εκπλήρωσιν της ανωτέρω αποστολής».

 Ο Στρατηγός Κατσιμήτρος όμως δεν εφάρμοσε τη διαταγή . «Εγώ –είπε- θα πολεμήσω στο Καλπάκι . Πιστεύω ότι έτσι θα δώσω καιρό στους άλλους να κάνουν την επιστράτευση. Και τότε , αν θέλουν , ας έρθουν οι «κάτω» να μας σώσουν . Ή αν δεν θέλουν ας μας αφήσουν να πεθάνουμε εδώ».

       Ο Επιτελάρχης όμως της Μεραρχίας Χ. Δρίβας διαφώνησε και σε αναφορά του έγραψε πως μένοντας στο Καλπάκι η Μεραρχία είναι «εκτός αποστολής» και έριχνε ευθύνες στον Διοικητή της. Ο Κατσιμήτρος μελετώντας τον σχετικό στρατιωτικό κανονισμό διάβασε πως «έργον του επιτελείου είναι να προπαρασκευάζει τα στοιχεία διά την λήψιν της αποφάσεως παρά του Διοικητού , ερωτώμενο δε μόνον λέγει και την γνώμην του. Η ευθύνη διά την λήψιν αποφάσεως ανήκει εις τον Διοικητήν και μόνον».  Αφού  λοιπόν βεβαιώθηκε πως έχει το δικαίωμα της απόφασης αλλά και της ευθύνης συγκάλεσε το επιτελείο σε σύσκεψη όπου αποφασίστηκε ομόφωνα να μη γίνει σύμπτυξη. Ο Διευθυντής του γραφείου επιχειρήσεων Π. Πετρουτσόπουλος συνέταξε την ιστορική απόφαση του Κατσιμήτρου η οποία κατέληγε: «Μνήμονες της Ιστορίας ημών και των παραδόσεων μας ας δείξωμεν εις τους πιθανούς αντιπάλους ότι ούτε το πλήθος ούτε η υλική ισχύς φέρουν νίκην αλλά αι ψυχικαί δυνάμεις και η στερρά πεποίθησις διά την νίκην και το δίκαιον του αγώνος μας , διότι θα αγωνισθώμεν υπέρ βωμών και εστιών. Η τιμή των ελληνικών όπλων απαιτεί όπως οιονδήποτε τμήμα ,εις οιανδήποτε κατάστασιν και εάν ευρεθή , δέον να πολεμήση μέχρι του τελευταίου ανδρός και του τελευταίου φυσιγγίου και να θυσιασθεί, αλλ’ ουδέποτε να παραδοθή».

     Την 2 Νοεμβρίου 1940 οι Ιταλοί εξαπολύουν λυσσώδη επίθεση με προπαρασκευή πυροβολικού και αεροπορίας κατά του Καλπακίου. Οι Ηπειρώτες μαχητές  κρατούν με πείσμα τις θέσεις τους λες και θέλουν να δικαιώσουν τον διοικητή τους για την απόφαση που πήρε.

     Ας δούμε τι είπανε οι Ιταλοί γι αυτή τη μάχη. Ένας διοικητής τεθωρακισμένων γράφει σε αναφορά του: « Φθάσας εις τον λόφον Καλπακίου , βάλλομαι  πανταχόθεν υπό σθοδρού πυρός εχθρικού πυροβολικού , το οποίον οι προνοητικοί και πονηροί Έλληνες έταξαν κατάλληλα και είναι άθικτον . Το πυρ του πυροβολικού αυτού προκαλεί φοβερήν σύγχυσιν και δέος με την εύστοχον και συντριπτικήν βολήν του κατά των αρμάτων μας».

Ο Στρατηγός Κάρλο Ρόσσι αναφέρει:

« Η Ελληνική αεροπορία με την αποτελεσματικήν παρουσίαν της επιδείνωσε την κατάστασιν της διατάξεώς μας … η εχθρική αντίστασις εκδηλώνεται με πυρ πυροβολικού. Μερικά άρματα πλήττονται και σταματούν , κλείοντας τον δρόμον. Οι μοτοσυκλέτιστές περνούν μέσα από τα άρματα … η εχθρική αντίστασις εις την διχάλωσιν του δρόμου , στο Καλπάκι , αυξάνει εις έντασιν και το πυρ των πολυβόλων κατακλύζει τον δρόμον».

    Άλλος Ιταλός διοικητής γράφει: «Οι Έλληνες γνωστοί για το πείσμα τους και την εμμονή τους ,οργάνωσαν από τον καιρό της ειρήνης το φύσει τραχύ και ανώμαλο έδαφος της Ηπείρου με τόση μεθοδικότητα και επιμέλεια , ώστε κάθε βράχος αποτελεί και μια φωλιά πολυβόλων , κάθε σπηλιά και μια θέση αμύνης. Και παρουσιάζουν τόση λύσσα στον αγώνα , ώστε χρειάζονται περισσότερα και ισχυρότερα μέσα για να τους διώξουμε».

    Οι μαχητές της VIIIης Μεραρχίας απέκρουσαν όλες τις επιθέσεις , οι Ιταλοί έχουν σοβαρές απώλειες έμψυχου και άψυχου υλικού . Μόνο στο Καλπάκι εγκαταλείπουν πενήντα περίπου κατεστραμμένα άρματα .

    Αλλά εκεί στο ΓΕΣ στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεττανία» οι επιτελείς επιμένουν. Στις 2 Νοεμβρίου φτάνει κρυπτογαφημένη διαταγή η οποία λέει: «Η VIII Μεραρχία να μην αγγιστρωθεί εις το Καλπάκι αλλά τροποποιουμένης της αρχικής αποστολής της να συμπτυχθεί προς Μέτσοβον».  Το επιτελείο τώρα είναι διχασμένο , κάποιοι θέλουν να γίνει η σύμπτηξη. Ο Κατσιμήτρος  μετά από μια συνομιλία στις 4 το πρωί με τον Π. Πετρουτσόπουλο δ/ντή του γραφείου επιχειρήσεων επιμένει στην απόφασή του . Η μάχη θα δοθεί στο Καλπάκι. Εκεί δόθηκε και εκεί κερδήθηκε η μάχη της Ηπείρου .

     Κανείς δεν θα ήθελε ακόμη και τώρα αν σκεφτεί τι θα γινόταν αν αυτός ο «ανυπάκουος» Στρατηγός υπάκουε τελικά στη διαταγή του ΓΕΣ και διέταζε σύμπτυξη την ώρα που ήταν σε εξέλιξη η Ιταλική επίθεση.

    Τελικά η πειθαρχία είναι απολύτως απαραίτητη αλλά εξίσου απαραίτητοι είναι και οι χαρισματικοί ηγέτες που κάποιες φορές τολμούν ακόμη και ενάντια στη λογική και στις διαταγές.

www.opolitis.gr
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΠΗΓΕΣ
-ΛΑΖΑΡΟΥ ΑΡΣΕΝΙΟΥ : ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΟΥ ΕΠΥΣ 1940-1941 ΑΘΗΝΑ –ΓΙΑΝΝΕΝΑ 1998 .
-ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΕΡΖΑΚΗ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΪΑ 1940-1941 ΑΘΗΝΑΙ 1964.
-Π. ΠΕΤΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ: ΜΕΡΙΚΑΙ ΑΓΝΩΣΤΑΙ ΣΕΛΙΔΑΙ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ. ΑΘΗΑΝ 1958
-ΓΕΣ ΔΙΣ :ΑΙΤΙΑΙ ΚΑΙ ΑΦΟΡΜΑΙ ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1940-41.
-ΓΕΣ :Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΕΠΙΘΕΣΙΣ.
-ΠΑΠΑΓΟΥ Α. : Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1940-41 .ΟΙΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΑΘΗΝΑ 1945